Rozdział XVII.

Naukowcy XX wieku: Gdy Matematyka Stała Się Młotkiem do Rozbijania Wszechświata

XX wiek to epoka, kiedy matematyka przestała być grą salonową dla ekscentryków z brodą w kałamarzu.
Zamieniła się w warsztat ciężki, w którym buduje się bomby, komputery i całe teorie rzeczywistości — a fizyk bez matematyki byłby jak kucharz bez ognia.

1. Stefan Banach (1892–1945) Mistrz nieskończonej kawy i przestrzeni

Ławeczka Banacha i Nikodyma na plantach

Chłopak z Krakowa, co wolał rozwiązywać zagadki w kawiarni niż na uczelni. Ojciec analizy funkcjonalnej, twórca przestrzeni Banacha — fundament współczesnej matematyki i AI. Bohater „Księgi Szkockiej”, notatnika, w którym za najtrudniejsze zagadki dawano kawę, ciasto albo… żywą gęś.

Anegdota:
Banach nie skończyłby studiów, gdyby nie to, że rozwiązywał problemy szybciej niż cała kadra razem wzięta.
Po egzaminie Rektor powiedział: – „Banach to chodząca matematyka. Dawać mu tytuł i nie przeszkadzać!”
Bez Banacha nie byłoby współczesnej analizy, kwantowych algorytmów, fizyki matematycznej i połowy tego, czym dziś zajmuje się AI.

2. Albert Einstein (1879–1955) Mistrz Krzywych Linii

Matematykę traktował jako narzędzie, rachunków unikał, ale potrafił ulepić z niej teorię względności i wykręcić czasoprzestrzeń jak ścierkę po burzy. Gdyby nie tensor Ricciego i inne matmy-cudeńka, jego równania ogólnej teorii względności nigdy by nie powstały, a E=mc² zostałoby zadankiem dla gimnazjalistów.

Anegdota:
Einstein mawiał: – „Matematyka jest zbyt poważna, żeby zostawiać ją tylko matematykowi.”
Podobno tak długo tłumaczył swój rachunek kolegom, aż jeden przyznał: – „Wiem, że masz rację, ale wolałbym, żebyś podał mi wzór na herbatę.”

Ale jego najbardziej znana sentencja to:
Imagination is more important than knowledge. For knowledge is limited, whereas imagination embraces the entire world, stimulating progress, giving birth to evolution.

Co w bardzo swobodnym tłumaczeniu brzmi: Wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy, bo wiedza kończy się tam, gdzie stajesz pod ścianą faktów, a wyobraźnia przechodzi przez nią jak przez papierowe drzwi. Einstein wiedział, że światem nie rządzą ci, co mają największy słownik, tylko ci, którzy potrafią wymyślić własny język. Wiedza pozwala ci zaliczyć test, wyobraźnia pozwala napisać własny.

3. John von Neumann (1903–1957) Głowa jak fabryka, ręka jak kalkulator

Matematyka, fizyka, informatyka, broń atomowa — wszystko naraz, jakby miał 8 mózgów w promocji. IQ 195. To on wymyślił architekturę komputera (CPU + RAM + program). Liczył bomby, pogodę, zasady gier hazardowych i ekonomię przyszłości.

Anegdota:
Von Neumann odpowiadał na pytania szybciej, niż zdążyłeś je zadać. Gdy ktoś stwierdził: „Nie wiesz, o co pytałem!”, rzucił: „A czy to ma znaczenie? Wszystko i tak sprowadza się do matematyki.”

4. Kurt Gödel (1906–1978) — Ten, który sprawił, że matematyka dostała nerwicy

Słyszałem, że lubisz dowodzić matematykę, więc zrobiłem ci taki numer, że nigdy nie udowodnisz wszystkiego — choćbyś miał trzy tablice, dwie kawy i cały zespół Banacha za plecami. Pozdro, K.Gödel

Austriacki logik, filozof, mag matematyki z okularami i tornadem w głowie. W 1931 ogłosił Twierdzenia o niezupełności: „Nie ma systemu matematycznego, który byłby i zupełny, i niesprzeczny.” Pokazał, że w każdej matmie będą „dziury” — czyli pewność absolutna to bajka.

Anegdota:
Podczas egzaminu na obywatela USA stwierdził, że znalazł w konstytucji logiczną sprzeczność pozwalającą wprowadzić dyktaturę. Einstein (przyjaciel) musiał go kopnąć pod stołem, żeby nie tłumaczył sędziemu szczegółów.
Życie prywatne:
Bał się otrucia, jadł tylko od żony. Gdy trafiła do szpitala, przestał jeść i… zmarł z głodu.
Puenta: Jeśli wiesz wszystko o matematyce, to wiesz, że… nigdy nie będziesz wiedział wszystkiego.

5. Paul Dirac (1902–1984) — Milczący prorok antymaterii

Twórca równania Diraca — przewidział antymaterię zanim ją odkryli. O matematyce mówił: – „jest najpiękniejsza wtedy, gdy jest najbardziej bezużyteczna”. Słynął z tego, że mówił tak mało, że nawet matematycy go nie rozumieli.

Anegdota:
Studentka powiedziała: „Panie profesorze, nie zrozumiałam ani słowa z wykładu.”
Dirac na to: – „To nie szkodzi, ja też nie lubię słów.”

6. Richard Feynman (1918–1988) — Geniusz z bongosami

Noblista od elektrodynamiki kwantowej. Autor „Feynman diagrams”, matematycznych komiksów, które uprościły życie fizykom na wieki. Łamał sejfy w Los Alamos, tłumaczył fizykę przy piwie, rysował równania na serwetce w barze.

Anegdota:
Ktoś zapytał, jak rozwiązuje równania tak szybko, a on na to: – „Matematyka to sposób na zrobienie sobie skrótu w labiryncie rzeczywistości. Tylko trzeba wiedzieć, kiedy wyjść przez kuchnię.”

7. John Forbes Nash (1928–2015) — Geniusz w cieniu równowagi

Nash, który liczył wszystko: ludzi, ruchy, pieniądze, prawdopodobieństwa, a nawet własne myśli, na końcu życia odkrył coś, czego nie policzył nikt przed nim. Miłość jest równaniem bez rozwiązania, a cała reszta to tylko próba oszukania losu. Każda logika, każdy dowód, każda strategia rozbija się o to, czego nie da się zapisać w żadnej macierzy.

Ojciec nowoczesnej teorii gier – pokazał, że decyzje ludzi (i maszyn) to wieczny poker na planecie. Udowodnił istnienie „równowagi Nasha” – czyli czyli momentu, gdy wszyscy uparcie udają, że są mądrzejsi, a i tak każdy zostaje z tym, co miał na ręce. Jego życie to thriller: geniusz, szaleństwo, powrót – i Oscar dla Russella Crowe’a.

Anegdota:
Nash rozwiązywał problemy w głowie, zanim reszta świata zdążyła je zapisać na tablicy.
Po latach psychicznej walki powiedział: – „Matematyka i szaleństwo mają wspólną granicę, tylko rzadko jest wyraźnie oznakowana.”

Wpływ:
Dzięki Nashowi ekonomiści, programiści, politycy i AI mogą udawać, że znają odpowiedź na każde „co się stanie, jeśli…?”.

8. Stephen Hawking (1942–2018) — Kosmiczny matematyk na wózku

Pokazał, że czarne dziury mogą parować. Całą fizykę wyrażał matematycznie, choć nie mógł mówić ani pisać ręką. Wyjaśnił wszechświat laikom, nie popadając w matematyczny bełkot.

Anegdota:
Zarzucano mu, że w „Krótkiej historii czasu” jest za dużo równań.
Odpowiadał: – „Za każde dodatkowe równanie tracę połowę czytelników.
Ale bez matematyki nie da się opisać wszechświata – więc choć jedno musi zostać.”

Podsumowanie

XX wiek to czas, gdy matematyka stała się kluczem do rozgryzienia wszechświata , ale w rękach tych ludzi była nie tylko narzędziem, ale i językiem, którym opisywali wszystko: od narodzin gwiazd po dowód, że kot Schrödingera żyje i nie żyje równocześnie.

A dziś? Matematyka nie przestała być młotkiem, tylko wbijamy nią coraz większe gwoździe, w coraz cieńsze ściany rzeczywistości. Matematyka XX wieku wjechała do fizyki jak Pudzian do dyskoteki, zostawiła wszystkich z rozdziawioną gębą i poczuciem, że świat jest jedną wielką zagadką z bonusem do wyobraźni.

Feynman miał rację: „Jeśli myślisz, że rozumiesz, o co chodzi, to znaczy, że nie rozumiesz.”
Na szczęście, żeby podziwiać ten spektakl, nie trzeba wszystkiego rozumieć. Wystarczy pić kawę jak Banach i wiedzieć, kiedy wyjść przez kuchnię

Poprzedni
Spis treści
Następny